Εζησε όλη την ιστορία που γράφτηκε στους τοίχους αυτών των κτιρίων: Πόλεμος, Κατοχή, Δικτατορία. Αλλωστε, όπως χαριτολογώντας λέει, είναι σχεδόν συνομήλικη με τις πολυκατοικίες. Η Ελένη Παπαβασιλείου, στα 87 της, είναι από τους λιγοστούς ιδιοκτήτες διαμερισμάτων στα Προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας που συνεχίζει να ζει εκεί, περιμένοντας εδώ και χρόνια οι οκτώ πολυκατοικίες που κάποτε στέγαζαν τα όνειρα εκατοντάδων οικογενειών να ξαναζωντανέψουν.
Από τότε που θυμάται τον εαυτό της ζει επί της οδού Κορωνείας. Οι γονείς της ήταν οι πρώτοι που αγόρασαν το διαμέρισμα. Η μητέρα της ήταν πρόσφυγας από το Τσανάκκαλε. Παιδικά και εφηβικά χρόνια, ενήλικη ζωή, όλα συνυφασμένα με τα διατηρητέα κτίρια. Εκεί έζησε ιστορικές στιγμές, τότε που δίπλα στα Προσφυγικά ήταν οι φυλακές Αβέρωφ και την εποχή της Κατοχής από την ταράτσα έβλεπε τους κρατούμενους – συχνά τους επόμενους για το Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Μικρό παιδί ήταν στα Δεκεμβριανά, όταν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ βρήκαν καταφύγιο στις πολυκατοικίες, οι οποίες έχουν ακόμη τα σημάδια από τις σφαίρες των Βρετανών.
Με τη ζωή της να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα Προσφυγικά, ένα από τα 113 πιο σημαντικά έργα της ελληνικής αρχιτεκτονικής του 20ού αιώνα, η Ελένη Παπαβασιλείου – και μερικοί ακόμη ιδιοκτήτες – αρνείται να προδώσει τις αναμνήσεις της και συνεχίζει να μένει στο διαμέρισμα των 55 τετραγωνικών. Δυστυχώς, όμως, τα ιστορικά αυτά κτίρια έχουν προδοθεί από την αδράνεια και την αδιαφορία που έχει επιδείξει τις τελευταίες δεκαετίες η πολιτεία.
Ενενήντα χρόνια ζωής κουβαλούν στους τοίχους τους. Η ανέγερσή τους ξεκίνησε το 1933, με το έργο να αναλαμβάνουν οι αρχιτέκτονες Κίμων Λάσκαρις και Δημήτρης Κυριακού. Από τα συνολικά 228 διαμερίσματα, μόλις τα 51 ανήκουν σε ιδιοκτήτες, ενώ τα υπόλοιπα σε κρατικούς φορείς και κυρίως στην Περιφέρεια Αττικής. Η πλειονότητα αυτών, ωστόσο, είναι κατειλημμένη εδώ και χρόνια από διάφορες ομάδες και συλλογικότητες. Μάλιστα, η κατάσταση το τελευταίο διάστημα έχει, σύμφωνα με τους λιγοστούς ενοίκους των πολυκατοικιών, εκτροχιαστεί, με τη φασαρία, τους καβγάδες και τις… επισκέψεις της Αστυνομίας να είναι πλέον καθημερινότητα.
«Οικογένειες με παιδιά έδιναν ζωή στη γειτονιά κι αυτό που ονειρεύομαι είναι να ξαναδώ τις πολυκατοικίες να ξαναζωντανεύουν, να ακουστούν και πάλι παιδικές φωνές, να περπατάμε και να μη φοβόμαστε. Εζησα την περιοχή αυτή ζωντανή και μπορούμε ξανά να τη δούμε έτσι, αρκεί οι υπεύθυνοι να δουν τα Προσφυγικά ως κομμάτι της ιστορίας της πόλης και της αρχιτεκτονικής και να αποφασίσουν για την αξιοποίησή τους. Για εμένα θα έπρεπε τα διαμερίσματα που ανήκουν στο Δημόσιο να δοθούν σε τρίτεκνες και πολύτεκνες οικογένειες, οι οποίες δυσκολεύονται να βρουν κατοικία», εύχεται η Ελένη Παπαβασιλείου.
Δημιουργία κοινωνικών κατοικιών και χώρων φιλοξενίας
Οι περιπέτειες για τα Προσφυγικά ξεκίνησαν ήδη από τη δεκαετία του ’70, ενώ μέχρι το 2000 τα 177 διαμερίσματα σταδιακά πουλήθηκαν στην Κτηματική Εταιρεία, με απώτερο σκοπό να γκρεμιστούν και να διαμορφωθεί χώρος πρασίνου. Ωστόσο, το 2008, έπειτα από αγώνες των κατοίκων, το ΣτΕ κήρυξε διατηρητέες και τις οκτώ πολυκατοικίες, ενώ έναν χρόνο αργότερα το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο τις χαρακτήρισε μνημείο.
Στη δημιουργία κοινωνικών κατοικιών για ευάλωτους πολίτες και χώρων φιλοξενίας συγγενών των ασθενών που νοσηλεύονται στον «Αγιο Σάββα» προσανατολίζεται ο Νίκος Χαρδαλιάς, καθώς η Περιφέρεια Αττικής έχει στην αποκλειστική κυριότητά της το «φιλέτο» των Προσφυγικών, τις τέσσερις πολυκατοικίες με πρόσοψη στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, που διαθέτουν συνολικά 108 διαμερίσματα.
«Ο στόχος μας είναι να επιστρέψουμε τα Προσφυγικά στην κοινωνία», δηλώνει στα «ΝΕΑ» ο περιφερειάρχης Αττικής. Υπογραμμίζοντας πως σχεδόν έναν αιώνα πριν δημιουργήθηκαν για να καλύψουν τη στεγαστική ανάγκη των προσφύγων, σημειώνει: «Σήμερα, καλούμαστε στο ίδιο πνεύμα να καλύψουμε μια σημαντική ανάγκη της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Πρόκειται για ένα μητροπολιτικό έργο, το οποίο θα βελτιώσει σημαντικά τους όρους ζωής στο κέντρο της Αθήνας. Σε αυτή την κατεύθυνση επικαιροποιούμε τις σχετικές μελέτες, ώστε να αποφύγουμε χρονοβόρα γραφειοκρατικά κωλύματα και να δώσουμε καθαρές λύσεις».
Πέρα από την αξιοποίηση των συγκεκριμένων δομών, όμως, ένας από τους βασικούς στόχους της Περιφέρειας είναι η ενίσχυση της ασφάλειας στην ευρύτερη περιοχή, καθώς πολλά από τα κτίρια των Προσφυγικών τελούν υπό κατάληψη, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται συχνά φαινόμενα βίας. «Εχουν περάσει 25 χρόνια από τότε που επέστρεψα και πλέον όλοι οι ιδιοκτήτες είμαστε κουρασμένοι και απογοητευμένοι με τις καταλήψεις αλλά και την αδιαφορία του κράτους», εξηγεί ο Δημήτρης Ευταξιόπουλος, ο οποίος, αφού ανακαίνισε το πατρικό του, αγόρασε το διπλανό δυαράκι των 55 τ.μ. και το ενοποίησε με το δικό του.
