Σχέδια επί σχεδίων για παρεμβάσεις στον αστικό ιστό της Αθήνας, που ξεκίνησαν μεγαλόπνοα και τελικά έμειναν στα λόγια, δεν κατάφεραν να φωτίσουν το γκρι της πρωτεύουσας. Οσο για αποσπασματικές προσπάθειες που εμφανίστηκαν σαν το μάννα εξ ουρανού, όπως παρουσιάζει η δημοσιογράφος Μάχη Τράτσα στο Κυριακάτικο “Βήμα”, μπορεί να έδωσαν χρώμα σε γειτονιές της πόλης, δεν απάντησαν όμως στο σύνθετο πρόβλημα του κέντρου, το οποίο δεν έχει να κάνει μόνο με την αισθητική αναβάθμιση του δημόσιου χώρου, αλλά και με την πραγματική ζωή των αστέγων, του παρεμπορίου, της πορνείας, της παραβατικότητας και των ναρκωτικών, των κλειστών καταστημάτων, των εγκαταλελειμμένων κτιρίων.
Η νέα πρόταση που παρουσίασε προσφάτως ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης πατά στο σχέδιο του Μεγάλου Περιπάτου, που εν μέρει είχε υλοποιηθεί από την Εταιρεία Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων (ΕΑΧΑ), με τη στήριξη του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ), δύο σημαντικούς φορείς που διαλύθηκαν, ελέω μνημονίων, στη λογική της συρρίκνωσης του δημόσιου τομέα. Είχαν προλάβει να αφήσουν ως παρακαταθήκη στους Αθηναίους τους εμβληματικούς πεζοδρόμους Διονυσίου Αρεοπαγίτου και Αποστόλου Παύλου – από τα λίγα θετικά έργα, μαζί με το μετρό, που είχαν γίνει εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Από τον Πικιώνη στον Ρέντσο Πιάνο
Ανάλογα παραδείγματα οραματικών προτάσεων που άλλαξαν την όψη σε περιοχές της πρωτεύουσας υπήρξαν ήδη από τη δεκαετία του ’50, με τις διαμορφώσεις του γνωστού αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη στον λόφο Φιλοπάππου. Και συνεχίστηκαν, μέσα σε ένα κλίμα δυσπιστίας και αντιδράσεων, με την πεζοδρόμηση του «σταυρού» Βαλαωρίτου – Βουκουρεστίου στα τέλη της δεκαετίας του ’70, την ανάπλαση της Πλάκας τη δεκαετία του ’80 και την πεζοδρόμηση της Ερμού το 1997. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90 υλοποιήθηκαν και οι παρεμβάσεις που έδωσαν νέο αέρα σε γειτονιές όπως του Ψυρρή και το Γκάζι και τις μετέτρεψαν σε προορισμό διασκέδασης για νεαρόκοσμο, χάνοντας παράλληλα τις παραδοσιακές τους χρήσεις, εξορίζοντας την κατοικία, τις μικρές βιοτεχνίες και τα μικρομάγαζα.
Ο Φαληρικός όρμος
Μια εκκρεμότητα από τις λίγες που υλοποιούνται σήμερα από την Περιφέρεια Αττικής – αν και με σημαντικές καθυστερήσεις – είναι η αναβάθμιση του θαλασσίου μετώπου του Φαληρικού όρμου, σε σχεδιασμό Ρέντσο Πιάνο. Πολλές άλλες όμως, για μεγάλης και μικρής κλίμακας αλλαγές που θα ρετούσαραν τη φθαρμένη εικόνα της πόλης, παραμένουν απλώς μακέτες. Ο λόγος; Είτε διότι δεν ήταν παρά προεκλογικά πυροτεχνήματα για επικοινωνιακή κατανάλωση, είτε γιατί δεν είχαν θεμελιωθεί σε στερεή νομική βάση, είτε λόγω έλλειψης πόρων στα χρόνια των μνημονίων. Από τις… σημειακές παρεμβάσεις, στον «πάγο» βρίσκονται οι διαγωνισμοί «Αθήνα 4×4» για ενοποιήσεις 4 οικοδομικών τετραγώνων και δημιουργία ελεύθερων χώρων στα σταυροδρόμια, μελέτες για αναπλάσεις της πλατείας Θεάτρου και της οδού Μενάνδρου, ιδέες για αποσύρσεις κτιρίων κ.λπ.
Η ανάπλαση της Πειραιώς
Από τις πιο εμβληματικές προτάσεις οι οποίες δεν υλοποιήθηκαν ήταν η ανάπλαση της οδού Πειραιώς που προβλεπόταν ήδη από το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας του 1985 και περιελήφθη και το 1994 από τον Κώστα Λαλιώτη σε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα του τότε ΥΠΕΧΩΔΕ. Αλλά ούτε η αποκατάσταση μέρους του ιστορικού Ελαιώνα των Αθηνών, εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων, προχώρησε. Οσο για τη διπλή ανάπλαση λεωφόρου Αλεξάνδρας και Βοτανικού, τελικά έμεινε… μισή, ενώ ακόμη παραμένουν αγκάθια στα σχέδια «διάσωσης» του συγκροτήματος των Προσφυγικών.
Συνέχεια του ρυθμιστικού Τρίτση
Πρωτοβουλίες για βελτίωση του δημόσιου χώρου υπήρξαν και στην καρδιά της οικονομικής ύφεσης, οι οποίες κατηγορήθηκαν ως εξαγγελίες-βιτρίνα, καθώς οι προτεραιότητες εκείνη την περίοδο ήταν διαφορετικές. Οπως το όραμα «Αθήνα-Αττική 2014» που είχε παρουσιαστεί το 2010 από την «πράσινη Τίνα» (την υπουργό του ΠαΣοΚ κυρία Τίνα Μπιρμπίλη). Περιελάμβανε ολοκλήρωση του «Μεγάλου Περιπάτου» από το Ολυμπιείον έως και το Καλλιμάρμαρο, αλλά και πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου, που ήταν θεσμικά προγραμματισμένη ήδη από το Ρυθμιστικό του 1985 (επί υπουργίας Αντώνη Τρίτση). Το 2013 το θέμα επανήλθε όταν ανακοινώθηκε σύσταση Ταμείου Αστικής Ανάπτυξης για την Αθήνα από τον τότε υπουργό Περιβάλλοντος Ευάγγελο Λιβιεράτο και τον δήμαρχο Αθηναίων Γιώργο Καμίνη. Και αργότερα, το 2017, επί ημερών ΣΥΡΙΖΑ, ήρθε το πρόγραμμα «Νέα Αθήνα» που παρουσίασε ο ίδιος ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας, και ακολούθησε η σύσταση της εταιρείας «Ανάπλαση ΑΕ», η οποία θα συντόνιζε ένα ευρύ πρόγραμμα έργων για την αναβάθμιση της πρωτεύουσας, με βάση ώριμες μελέτες των τελευταίων δεκαετιών.
Ο «Μεγάλος Περίπατος»
Ο νέος «Μεγάλος Περίπατος» που παρουσιάστηκε προσφάτως από τον Δήμο Αθηναίων, όπως αναφέρει στο «Βήμα» ο ομότιμος καθηγητής Πολεοδομίας του ΕΜΠ κ. Γιάννης Πολύζος, «εντάσσεται στις κατευθύνσεις του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (Ν. 4277/2014) και στην περίπτωση της Πανεπιστημίου αποτελεί συνέχεια και του πρώτου Ρυθμιστικού Τρίτση του 1985». Ο κ. Πολύζος… εγγράφεται θετικά στη νέα πρόταση παρότι, όπως τονίζει, «επικεντρώνεται κυρίως σε κυκλοφοριακές ρυθμίσεις».
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον καθηγητή, ο Δήμος Αθηναίων νομιμοποιείται να επαναφέρει έναν διάλογο που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 2010 και ολοκληρώθηκε με τον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό της Πανεπιστημίου (Rethink Athens). Οι δήμοι είναι οι πρώτοι που οφείλουν να προωθούν παρόμοιες δράσεις. Το είχαν πράξει πολλοί δήμαρχοι Αθηναίων τις περασμένες δεκαετίες, από τον Μιλτιάδη Εβερτ και τον Αντώνη Τρίτση έως την Ντόρα Μπακογιάννη και τον Γιώργο Καμίνη. Αλλωστε και ο σχεδιασμός του εμπορικού τριγώνου με ανάθεση του Δήμου Αθηναίων είχε υλοποιηθεί την περίοδο 1989-1991 από το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ, με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Θανάση Αραβαντινό.
Σήμερα, όπως επισημαίνει ο κ. Πολύζος, προτείνεται ένα πλέγμα διαμορφώσεων με μια ιδιαίτερα θετική… υποσημείωση, που είναι η διατήρηση της μείξης των χρήσεων, από τα θετικά χαρακτηριστικά της ταυτότητας της ελληνικής πόλης.
Μέσα στις νέες προτάσεις του κ. Μπακογιάννη, σύμφωνα με τον καθηγητή, υπάρχουν και ορισμένες ιδιαίτερα μελετημένες που έρχονται από το παρελθόν, όπως η ολοκλήρωση της αναβάθμισης της Βασιλίσσης Ολγας, με βάση την οριστική μελέτη του Γιώργου Προβελέγγιου, ενοποιώντας τον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου με το Ζάππειο και τον Εθνικό Κήπο.
Το ράβε-ξήλωνε και η ξεχασμένη Πατησίων
Σχετικά με τη μετατροπή της Πανεπιστημίου σε άξονα δημόσιας συγκοινωνίας, ποδηλάτου και περιπάτου, ο κ. Πολύζος αναφέρει ότι δεν είναι κάτι καινούργιο, καθώς προβλέπεται στο άρθρο 14 του Ν. 4277/2014 ως μια μεγάλη διαδημοτική παρέμβαση. Η πρόταση τότε προωθούσε ανάπλαση του κέντρου, γύρω από τον άξονα της Πανεπιστημίου, η οποία θα συνέχιζε να διαχειρίζεται σημαντικές ροές μετακινήσεων του κέντρου, αλλά αυτές θα περιορίζονταν αποκλειστικά στη δημόσια συγκοινωνία, με έμφαση στο τραμ.
Ο σχεδιασμός, όπως εξηγεί ο κ. Πολύζος, ήταν να συνεχίσει την πορεία του προς τα Ανω Πατήσια, με άξονα την Πατησίων, πάνω στον οποίο θα μπορούσε να «τροφοδοτηθεί» η ανάγκη ανάπλασης πυκνοδομημένων ή υποβαθμισμένων περιοχών (π.χ. Κυψέλη, πλατεία Αμερικής, Φυλής, Κάτω Πατήσια) και να συμβάλει στον επαναπροσδιορισμό τους. «Η συζήτηση για την επέκταση του τραμ πρέπει να ξανανοίξει» σημειώνει ο ίδιος.
Αν η αρχιτεκτονική διαμόρφωση της Πανεπιστημίου είχε τότε υλοποιηθεί, σήμερα οι επισκέπτες της Αθήνας θα μπορούσαν να περπατήσουν ανενόχλητοι από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός ως την Ομόνοια, το Μουσείο και πίσω στο Θησείο, σε σύνδεση με τον αρχαιολογικό περίπατο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου.
Ομως για ένα τέτοιο έργο μητροπολιτικού διαδημοτικού επιπέδου, «απουσιάζει ένας φορέας όπως ο ΟΡΣΑ που θα επικαιροποιεί τον πολεοδομικό σχεδιασμό, ο οποίος δεν είναι ποτέ στατικός, καθώς πρέπει να περιλαμβάνει τις οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές» υπογραμμίζει ο κ. Πολύζος. Η κατάργησή του, σύμφωνα με τον καθηγητή, «έχει στερήσει την πόλη από μια συνολικότερη στρατηγική που δεν θα αφορά μόνο το κέντρο αλλά και τους πιο απομακρυσμένους δήμους, και κυρίως από έναν φορέα που θα απαντά στην ανάγκη να εξισορροπήσουν οι όποιες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες υπάρχουν στον αστικό χώρο».
Μάχη Τράτσα
“Το Βήμα”