Στην Καλντέρα της Σαντορίνης, του «βράχου», όπως λένε σε μια ιδιότυπη αργκό εκείνοι που έχουν περάσει στο νησί πολλά καλοκαίρια, η υπερδόμηση έχει μετατρέψει τα σαθρά εδάφη της σε κούφια γη, με υπόσκαφα «παλάτια» και υπόγειες σήραγγες που οδηγούν σε δωμάτια με θέα το πέλαγος. Την κατάσταση επιδεινώνουν οι επικίνδυνες κλίσεις στα πρανή (επικλινείς επιφάνειες) που ευνοούν τις κατολισθήσεις, ενώ ο χορός των ρίχτερ πολλαπλασιάζει τους κινδύνους στα νόμιμα και αυθαίρετα κτίρια, όπως και τις ανησυχίες κατοίκων και επιστημόνων.
«Η Καλντέρα της Σαντορίνης έχει κτίρια με υψηλό δείκτη τρωτότητας. Αφενός, λόγω των μεγάλων κλίσεων, που φτάνουν το 60%, οι σεισμικές δράσεις αυξάνονται έως 170% πάνω από τις προβλεπόμενες τιμές του Αντισεισμικού Κανονισμού και των ευρωπαϊκών κωδίκων. Αφετέρου, δεν έχουν σταματήσει να χτίζουν, νόμιμα και αυθαίρετα» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο πρόεδρος του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (ΟΑΣΠ), καθηγητής Δυναμικής Τεκτονικής και Γεωλογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Ευθύμης Λέκκας.
Η δόμηση στην Καλντέρα συνεχίζει να κατεβαίνει ολοένα και χαμηλότερα, εισχωρώντας και στο δημόσιο κτήμα. «Ηδη από το 2002 είχαμε κάνει μελέτη για την οριοθέτησή της ώστε να προσδιοριστεί η γραμμή κάτω από την οποία δεν πρέπει να χτίζει κανείς. Ηταν να περάσει από τη Βουλή και να θεσμοθετηθεί, ούτως ώστε να απαγορευθεί η δόμηση τουλάχιστον μέσα στο δημόσιο κτήμα, αλλά δεν έγινε ποτέ. Και έτσι συνεχίζουν να χτίζουν ανεξέλεγκτα. Σήμερα πάλι, είδα να χτίζουν στο Αθηνιό, στη μέση της Καλντέρας» επισημαίνει ο καθηγητής.
Τούνελ για θέα στην Καλντέρα
Μάλιστα, η ευρηματικότητα ορισμένων είναι δαιμόνια. «Στον δρόμο προς την Οία, κάποιος αγόρασε οικόπεδο στη μεριά που «κοιτάει» προς τη Νιο – σε καλύτερη τιμή από ό,τι αν «έβλεπε» Καλντέρα – για να χτίσει ξενοδοχείο. Κατ’ αρχάς, σε αυτή τη ζώνη, από το Προεδρικό Διάταγμα του 1990, απαγορεύονται οι τουριστικές μονάδες, άρα είναι αυθαίρετη η χρήση. Αλλά αυτό είναι το λιγότερο. Για να έχει θέα, έσκαψε ένα υπόγειο τούνελ και έβγαλε δωμάτια στην Καλντέρα, δηλαδή στο δημόσιο κτήμα. Το ίδιο και άλλος ξενοδόχος στον κεντρικό δρόμο Πύργου – Φηρών. Το οικόπεδό του δεν ήταν στην πλευρά της Καλντέρας αλλά απέναντι. Εκανε σήραγγα και… βρήκε θέα» περιγράφει η αρχιτέκτων κυρία Ελσα Βαγιανού, σύμβουλος για χρόνια στα υπουργεία Αιγαίου και Περιβάλλοντος σε θέματα πολεοδομίας και χωροταξίας, η οποία διαμένει πλέον για μεγάλη περίοδο του έτους στη Σαντορίνη.
Σύμφωνα με την κυρία Βαγιανού, η λίστα με τις αυθαιρεσίες στη δόμηση αλλά και στη χρήση είναι μακριά. Οπως είχε πει χαρακτηριστικά και ο δήμαρχος Θήρας κ. Νίκος Ζώρζος στην εκδήλωση για την παρουσίαση της πρώτης φάσης του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΕΠΣ) του νησιού, τον περασμένο Οκτώβριο, «επικρατεί χωρική αταξία» διότι, όπως εξήγησε, οι ασάφειες του θεσμικού πλαισίου οδηγούσαν σε παρεκκλίσεις.
Πάντως είναι αξιοσημείωτο πως, παρότι το προτεινόμενο ΕΠΣ περιορίζει σημαντικά τη δόμηση (σήμερα κατοικία χτίζουν στο 62% του νησιού και μειώνεται στο 12% και για τουριστικές εγκαταστάσεις στο 4,9%), τόσο η δημοτική αρχή όσο και επαγγελματικοί φορείς του νησιού θέλουν ακόμα αυστηρότερους περιορισμούς.
Για την Καλντέρα το σχέδιο προτείνει απαγόρευση της δόμησης. Ηδη από τα μέσα Νοεμβρίου το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας με ειδική ρύθμιση ανέστειλε για τη συγκεκριμένη περιοχή την έκδοση οικοδομικών αδειών έως τα τέλη του 2025 (ήτοι έως την ολοκλήρωση του ΕΠΣ) και επέβαλε την εκπόνηση εντός διετίας μελέτης στατικής επάρκειας για τουριστικές επιχειρήσεις, εστιατόρια, καφέ κ.λπ.
Επίσης, υποχρέωσε την πολεοδομία του δήμου να ελέγξει όλες τις οικοδομικές άδειες που εκδόθηκαν την τελευταία πενταετία έως τις 30 Ιουνίου 2025 – μια υπηρεσία που είναι στελεχωμένη με έναν προϊστάμενο και μόνο δύο μηχανικούς για την εποπτεία της Σαντορίνης, της Θηρασιάς, της Σικίνου, της Φολεγάνδρου, της Ανάφης και της Ιου. Ετσι οι περιπολίες για ελέγχους δεν έχουν ξεκινήσει ακόμη.
Σε «υψηλές πτήσεις» η δόμηση
Το μέγεθος του προβλήματος καταδεικνύουν και τα στοιχεία που συγκέντρωσαν οι μελετητές του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου. Αν και γενικότερα στις νησιωτικές περιοχές η υφιστάμενη δομημένη επιφάνεια των κτιρίων προσδιορίζεται σε 40-80 τ.μ. ανά κάτοικο, στο Ημεροβίγλι φτάνει τα 278,62 τ.μ., εκ των οποίων τα 105,7 τ.μ. είναι αυθαίρετα, στα Φηρά τα 245,16 τ.μ., με τα 67,61 τ.μ. αυθαίρετα, και στην Οία τα 194,99 τ.μ., με τα 41,33 τ.μ. αυθαίρετα. Αντίστοιχα υψηλή είναι η πυκνότητα δόμησης και σε άλλες περιοχές της Σαντορίνης, με τα μικρότερα νούμερα να καταγράφονται στον Βόθωνα (82,78 τ.μ./κάτοικο, με το 33,3% αυθαίρετα) και στο Μεγαλοχώρι (93,11 τ.μ./κάτοικο, με το 28,9% αυθαίρετα).
«Χτίζουν συνέχεια. Γκρεμίζουν ακόμα και αρχοντικά – είχα κάνει καταγγελία για ένα από αυτά στον εισαγγελέα, αλλά πήγαν το βράδυ και το γκρέμισαν. Σηκώνονται μεγάλες τουριστικές μονάδες παντού. Αγνοούν τη νομοθεσία. Το Προεδρικό Διάταγμα του 1990 προέβλεπε ειδική γεωλογική μελέτη για την περιοχή που να προσδιορίζει πού χτίζει κανείς και πού όχι. Ακόμα κι αν κατασκευαστεί μια οικοδομή με τις πιο σύγχρονες προδιαγραφές, με οπλισμένο σκυρόδεμα, αν το έδαφος είναι σαθρό υπάρχει πρόβλημα. Οι στατικές μελέτες είναι επαρκείς μόνο για κτίρια σε σταθερό έδαφος, όχι σε ασταθές» λέει η κυρία Βαγιανού, παραθέτοντας ως παράδειγμα την Οία, όπου το έδαφος από κάτω είναι σαν τυρί γεμάτο τρύπες.
«Κολυμπάω στις περιοχές από το Αμμούδι έως την Αρμένη. Οταν κοιτάζεις προς τα πάνω, όλα είναι σαθρά. Βλέπω τους τουρίστες να βολτάρουν με τα ωραία τους και το λευκό κρασί στο χέρι και σκέφτομαι «αν ήξεραν αυτή τη στιγμή πού βρίσκονται, δεν θα τολμούσαν να κάτσουν»» τονίζει η κυρία Βαγιανού. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στην οδηγία που εκδόθηκε με τις περιοχές κινδύνου κατολισθήσεων περιλαμβάνονται η Οία (περιοχές Αμμούδι και Αρμένη), ο Παλαιός Λιμένας Φηρών, το Λιμάνι Αθηνιού, το οδικό δίκτυο στον Ορμο Αθηνιού-Φηροστεφάνι και η Θηρασιά. «Αυτός ο βράχος σε μαγεύει, έχει ένταση» λέει από την πλευρά του ο Γ.Α., που επισκέπτεται το νησί εδώ και 35 χρόνια. «Οταν ανεβαίνεις, το συναίσθημα αυτό οξύνεται. Ισως επειδή έχει προηγηθεί μια δύσκολη διαδρομή από το λιμάνι, για το οποίο πρέπει να πω πως έχει σοβαρά προβλήματα υποδομής» προσθέτει.
Οι πέντε κίνδυνοι για τα κτίρια
Το ζήτημα της επικινδυνότητας επισημαίνει και ο ομότιμος καθηγητής Δομοστατικής στο ΕΜΠ κ. Κωνσταντίνος Σπυράκος. Σύμφωνα με τον ίδιο, υπάρχουν πέντε αρνητικοί συντελεστές για τα παλιά κτίρια στην Καλντέρα. Κατ’ αρχάς, η πλειονότητα είναι χτισμένη πριν από το 1990, άρα δίχως σύγχρονο αντισεισμικό κανονισμό. Δεύτερον, οι κατασκευές λόγω της κλίσης του εδάφους – ειδικά εκείνες με την άπλετη θέα στο χείλος της Καλντέρας – έχουν μεγαλύτερο σεισμικό φορτίο, άρα επιβάλλεται σχεδιασμός για αυξημένη σεισμική επιτάχυνση.
Τρίτον, υπάρχουν κτίρια πάνω από υπόσκαφα που επιδεινώνουν τη συμπεριφορά της κατασκευής. «Δεν μπορεί στα δύο-τρία μέτρα πάνω από την οροφή του υποσκάφου να υπάρχει κατασκευή. Το κτίριο από πάνω πρέπει να θεμελιώνεται τουλάχιστον 10 μέτρα πιο ψηλά. Τα υπόσκαφα πρέπει να έχουν μελετηθεί σωστά, με ενισχυμένη οροφή, ώστε να μπορούν να σηκώσουν και τα υπερκείμενα κτίρια» σημειώνει ο καθηγητής. Τέταρτον, το έδαφος είναι κίσηρη (η γνωστή ελαφρόπετρα), ένα ηφαιστειογενές πορώδες πέτρωμα που δεν έχει μεγάλες αντοχές και σε συνδυασμό με τις απότομες κλίσεις πολλαπλασιάζει τον κίνδυνο. Πέμπτον, υπάρχουν αρκετά κτίσματα που βρίσκονται κάτω από τη στέψη του κρατήρα, κοντά στη θάλασσα, τα οποία κινδυνεύουν από κατολισθήσεις.
Σε όλα αυτά έρχονται να προστεθούν και συνεχείς σεισμικές δομήσεις, οι οποίες, σύμφωνα με τον κ. Σπυράκο, καταπονούν ιδιαίτερα τα πέτρινα κτίρια και ενδεχομένως κάποια παλιά από σκυρόδεμα, χτισμένα πριν από το 1959. «Αυτό ισχύει για όλα τα νησιά γύρω από το επίκεντρο των δονήσεων – Σαντορίνη, Αμοργός, Ιος, Ανάφη κ.λπ. Για να έχουμε βλάβες σε μεγαλύτερο εύρος κτιρίων, θα πρέπει ο σεισμός να ξεπερνά τα 6 ρίχτερ» υπογραμμίζει, επισημαίνοντας ότι ήταν σωστή κίνηση η οδηγία για το άδειασμα των πισινών, καθώς επηρεάζουν δυσμενώς τις κατασκευές όταν γίνονται σεισμοί, όπως και η απαγόρευση των οικοδομικών εργασιών.
Σε κάθε περίπτωση, οι κ.κ. Λέκκας και Σπυράκος αναφέρουν ότι μόλις τελειώσει το φαινόμενο θα πρέπει να γίνει προσεκτικός έλεγχος των κατασκευών. «Με όλες αυτές τις δονήσεις υπάρχει καταπόνηση των κτιρίων, πόσο μάλλον αν τα κτίρια είναι αυθαίρετα και δεν ξέρουμε πώς έχουν χτιστεί. Πρέπει να αναπτυχθεί μια γενικότερη δράση, αλλά μόλις πάψει η σεισμική ακολουθία. Δεν μπορούμε να κάνουμε τώρα αποτιμήσεις» τονίζει ο κ. Λέκκας. Για τον κ. Σπυράκο πάντως δεν αρκεί μόνο ο έλεγχος των κατασκευών, αλλά για όσα κτίσματα βρίσκονται στην Καλντέρα επείγει ο έλεγχος και των αδειών τους.
