H ελληνική γεωργία διέρχεται κρίσιμη φάση, η οποία έχει επηρεαστεί από το διεθνές και το ευρωπαϊκό οικονομικό περιβάλλον. Με την αποσύνδεση των επιδοτήσεων από το ύψος της παραγωγής έχουν δημιουργηθεί προβλήματα ανταγωνιστικότητας των αγροτικών προϊόντων και αρκετές από τις παραδοσιακές καλλιέργειες καθίστανται αντιοικονομικές.
Η παραγωγή λαχανικών στην Ελλάδα αντιμετωπίζει σημαντικά ελλείμματα τόσο σε θέματα εξοπλισμού και τεχνογνωσίας, όσο και σε θέματα οργάνωσης και εμπορίας. Ένα από τα σημαντικότερα είναι η παραγωγή κηπευτικών μέτριας έως χαμηλής ποιότητας, με συνέπεια να περιορίζονται οι δυνατότητες εξαγωγών τους στο εξωτερικό και ιδιαίτερα στις πλούσιες αγορές του ευρωπαϊκού Βορρά.
Το θερμοκήπιο ως οικονομική διέξοδος
Οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες αποτελούν μια δυναμική έκφραση της πρωτογενούς παραγωγής και ιδιαίτερα σήμερα, με τα διάφορα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής γεωργίας, μπορούν να αποτελέσουν διέξοδο και ταυτόχρονα σημαντικό παράγοντα δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, ακόμη και για περιοχές οι οποίες παραδοσιακά έχουν σχέση μόνο με μεγάλες καλλιέργειες, όπως η Θεσσαλία.
Η παραγωγή στο θερμοκήπιο λαμβάνει χώρα για μεγάλα χρονικά διαστήματα (συχνά για ολόκληρο το έτος), με συνέπεια να λαμβάνονται αρκετά υψηλές αποδόσεις ανά μονάδα καλλιεργούμενης επιφάνειας. Για παράδειγμα, για την ντομάτα που καλλιεργείται στην Ελλάδα, αναφέρεται μία μέση παραγωγή ανά στρέμμα ίση με 3,66 τόνους όταν καλλιεργείται στην ύπαιθρο και 11,68 τόνους όταν καλλιεργείται στο θερμοκήπιο. Επιπλέον, λόγω διάθεσης στην αγορά εκτός της κανονικής εποχής παραγωγής τους, τα κηπευτικά θερμοκηπίου διατίθενται σε σημαντικά υψηλότερες τιμές από αυτές των υπαίθριων κηπευτικών. Κατά συνέπεια, με βάση την αξία των παραγόμενων προϊόντων, η παραγωγή κηπευτικών θερμοκηπίου στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα σημαντική τόσο για τον κλάδο των κηπευτικών, όσο και γενικότερα για την γεωργική παραγωγή.
Αθέμιτος ανταγωνισμός
Παρόλα αυτά, ο ανταγωνισμός των ελληνικών κηπευτικών που παράγονται σε σχετικά χαμηλού κόστους ελληνικά θερμοκήπια, με τα αντίστοιχα κηπευτικά που προέρχονται από εκτός ΕΕ κράτη της Μεσογείου (Μαρόκο, Αίγυπτος, Τουρκία, κ.λπ.) είναι πολύ σκληρός, καθώς στις χώρες αυτές το εργατικό κόστος είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, που καταργήθηκαν οι δασμοί μέσω θέσπισης ειδικών τελωνειακών συνθηκών με Τουρκία και Β. Αφρική, η παραγωγή κηπευτικών στα κράτη της Ν. Ευρώπης είναι εκτεθειμένη. Επίσης τα τελευταία χρόνια, στις χώρες αυτές άρχισαν να δημιουργούνται μικτές εταιρείες με Βορειοευρωπαίους (κυρίως Ολλανδούς, Βέλγους, Γάλλους και Γερμανούς), οι οποίες χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες, με συνέπεια να αυξάνουν την παραγωγή, να βελτιώνουν την ποιότητα και να διευκολύνουν την πρόσβαση των παραγόμενων προϊόντων στις αγορές των χωρών της Βόρειας Ευρώπης.
Συνεπώς, για να υπάρξουν συγκριτικά πλεονεκτήματα για τα ελληνικά κηπευτικά, απαιτείται συνεχής ανάπτυξη και βελτίωση της υπάρχουσας τεχνογνωσίας, παράλληλα με την άσκηση κατάλληλων πολιτικών στήριξης και ενθάρρυνσης της εγχώριας παραγωγής κηπευτικών.
Εκσυγχρονισμός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων με ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών και τεχνικών καλλιέργειας
Στη σημερινή θερμοκηπιακή παραγωγή προϊόντων, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη βελτίωση της ποιότητας, καθώς και στη μείωση των ενεργειακών και χημικών εισροών. Για να γίνει όμως δυνατή και οικονομικά βιώσιμη η ανάπτυξη των θερμοκηπίων, θα πρέπει να γίνει εκσυγχρονισμός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, με την υιοθέτηση τεχνικών και τεχνολογιών προσαρμοσμένων στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την αειφορία των αγροτικών οικοσυστημάτων, οι οποίες θα στοχεύουν:
- Στη βελτίωση της ποιότητας και ποσότητας των παραγόμενων προϊόντων μέσω καλύτερων και νέων τεχνικών καλλιέργειας (υδροπονία, νέα υποστρώματα, σύσταση και διαχείριση θρεπτικών διαλυμάτων)
- Στη μείωση των εισροών ενέργειας (εξοικονόμηση ενέργειας, αξιοποίηση βιομάζας και λοιπών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, καλύτερη διαχείριση μικροκλίματος, κλειστό θερμοκήπιο)
- Στη μείωση των χημικών εισροών (ολοκληρωμένη παραγωγή, δίχτυα εντομοστεγανότητας, φωτοεκλεκτικά υλικά κάλυψης)
- Στην καλύτερη διαχείριση των υδάτινων πόρων (κλειστά υδροπονικά συστήματα, κλειστό θερμοκήπιο).
Άλλες συνιστώσες της παραγωγής κηπευτικών, στις οποίες απαιτούνται βελτιώσεις και προσαρμογές, είναι η επιλογή των κατάλληλων ποικιλιών, η περαιτέρω μηχανοποίηση καλλιεργητικών εργασιών με την αγορά κατάλληλου εξοπλισμού, η χρήση σύγχρονων συσκευαστηρίων, η ορθολογική χρήση των λιπασμάτων και του νερού άρδευσης, η εφαρμογή υδρολίπανσης και φυτοπροστασίας σύμφωνα με τις αρχές της ολοκληρωμένης διαχείρισης της παραγωγής, η εφαρμογή κατάλληλων σχημάτων αμειψισποράς, καθώς και η εισαγωγή σύγχρονων συστημάτων ρύθμισης του εσωτερικού μικροκλίματος και σύγχρονων τεχνικών καλλιέργειας.
Απαραίτητη η ανάπτυξη σύγχρονων μονάδων μεσογειακού τύπου
Παράλληλα, για να καταστεί δυνατή η ενδυνάμωση του κλάδου των θερμοκηπίων στη βάση μιας σύγχρονης ανταγωνιστικής και αειφορικής γεωργίας, είναι απαραίτητη η ανάπτυξη ενός σύγχρονου θερμοκηπίου κατάλληλου για τις μεσογειακές συνθήκες και εξοπλισμένου με καινοτόμες τεχνολογίες, που θα το καθιστούν βιώσιμο και φιλικό προς το περιβάλλον. Η υπάρχουσα τεχνολογία και τεχνογνωσία, η οποία αναπτύχθηκε στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, δεν μπορεί να μεταφερθεί κατευθείαν στη Μεσόγειο, καθώς είναι συχνά ακατάλληλη για προβλήματα τα οποία συναντώνται στην περιοχή.
Έτσι, θα πρέπει να γίνει έρευνα που θα στοχεύει:
- στην προσαρμογή στις μεσογειακές συνθήκες τεχνολογιών που έχουν αναπτυχθεί και εφαρμοστεί σε άλλες χώρες και
- στην ανάπτυξη καινοτόμων τεχνολογιών για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών θερμοκηπιακών μονάδων.
Τέτοια είναι η περίπτωση του κλειστού θερμοκηπίου, όπου η αρχική ιδέα είχε αναπτυχθεί στην Ολλανδία και η εφαρμογή της στην περιοχή μας απαιτεί επιπλέον έρευνα και προσαρμογή. Με δυο λόγια, το κλειστό θερμοκήπιο συλλέγει την ηλιακή ενέργεια που εισέρχεται στο θερμοκήπιο σε περιόδους όπου η θερμοκρασία είναι υψηλή και την αποθηκεύει για να την αξιοποιήσει σε περιόδους όπου η θερμοκρασία είναι χαμηλή. Παράλληλα, με τη χρήση εξελιγμένων τεχνολογιών, συλλέγει και επαναχρησιμοποιεί το 90% του νερού που παρέχεται στο θερμοκήπιο.
Έτσι, η χρήση του κλειστού θερμοκηπίου οδηγεί σε μείωση των απαιτούμενων εισροών-πόρων στο θερμοκήπιο και σε αποτελεσματικότερη χρήση ενέργειας, νερού και λιπασμάτων.
Σημαντική μείωση των αναγκών σε εισροές στα ενεργειακά αυτόνομα ημίκλειστα συστήματα
Στο πλαίσιο, μάλιστα, του έργου του ΤΕΙ Θεσσαλίας «Adapt2Change» (Προσαρμογή της γεωργικής παραγωγής στην κλιματική αλλαγή και στους περιορισμένους υδατικούς πόρους- πρόγραμμα Life της Ευρωπαϊκής Ένωσης), τμήμα του οποίου υλοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, κατασκευάστηκαν και λειτούργησαν με επιτυχία δύο πρότυπα ενεργειακά αυτόνομα ημίκλειστα θερμοκήπια στο ΤΕΙ Θεσσαλίας στη Λάρισα και στο Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών Κύπρου στο Ζύγι της Λευκωσίας. Από τα αποτελέσματα του έργου φάνηκε ότι η χρήση ενέργειας από την αβαθή γεωθερμία για θέρμανση, ψύξη και αφύγρανση του θερμοκηπίου, καθώς και η τεχνική της καλλιέργειας σε κλειστό υδροπονικό σύστημα, μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη ενός ημίκλειστου θερμοκηπίου, με σημαντικά μειωμένες ανάγκες σε εισροές.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, για να παραμείνει ανταγωνιστικός και να αναπτυχθεί περαιτέρω ο κλάδος των θερμοκηπίων στην Ελλάδα, χρειάζεται η δημιουργία ενός εθνικού σχεδίου έρευνας, καινοτομίας και τεχνολογικής ανάπτυξης, που θα υποστηρίξει την αναπτυξιακή προοπτική του. Είναι επομένως προφανής η αναγκαιότητα κατάστρωσης και χρηματοδότησης ενός σχεδίου στοχευμένης επιστημονικής έρευνας στον κλάδο των κηπευτικών. Το σχέδιο αυτό θα πρέπει να έχει μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους, ώστε από τη μία να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα της υφιστάμενης δραστηριότητας και από την άλλη να τεθούν οι βάσεις για την ανάπτυξη του κλάδου των θερμοκηπίων, αξιοποιώντας έτσι, στον μέγιστο δυνατό βαθμό, τις δυνατότητες που προσφέρουν οι περιβαλλοντικές συνθήκες της χώρας, σε συνδυασμό με την εμπειρία και τεχνογνωσία του εγχώριου ανθρώπινου δυναμικού, που ασχολείται είτε με την έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη του κλάδου, είτε με την εφαρμογή των αποτελεσμάτων της έρευνας και καινοτομίας.
Μεγάλα τα οφέλη από την επέκταση των διχτυοκηπίων
Τέλος, θεωρούμε σημαντικό να αναφερθούμε στην ανάγκη υιοθέτησης και επέκτασης των διχτυοκηπίων στη χώρα μας.
Στα διχτυοκήπια, που είναι κατασκευές θερμοκηπιακού τύπου με κάλυψη από δίχτυ (σκίασης ή εντομοστεγανότητας), ο στόχος είναι οι χαμηλού κόστους (σε σχέση με τα συμβατικά θερμοκήπια) επενδύσεις, ενώ παρατηρείται απουσία αυτοματισμών/τεχνολογίας ελέγχου περιβάλλοντος. Τα διχτυοκήπια προστατεύουν την παραγωγή από αντίξοες καιρικές συνθήκες, από υπερβολική ηλιακή ακτινοβολία (με δίχτυα σκίασης), το χαλάζι (με αντιχαλαζικά δίχτυα), τον άνεμο και τη βροχή (με τη μηχανική καταπόνηση καλλιεργειών), τους διάφορους εχθρούς (δίχτυα εντομοστεγανότητας), ενώ με τα έγχρωμα δίχτυα επιτυγχάνεται η τροποποίηση της ποιότητας της ακτινοβολίας.
Ως προς το κλίμα, επιτυγχάνεται η μείωση της θερμοκρασίας της καλλιέργειας περίπου 3οC, ενώ στην καλλιέργεια παρατηρείται αύξηση της εμπορεύσιμης παραγωγής κατά 100%, μέσω της αύξησης της παραγωγής και της βελτίωσης της ποιότητας. Στην κατανάλωση νερού, έχουμε μείωση κατά 20%-40%, ενώ το δίχτυ με 15%-20% σκίαση έχει δώσει τα καλύτερα αποτελέσματα.
Ενδεικτικά αναφέρθηκε ότι από μία επένδυση της τάξεως των 8.000 έως 10.000 ευρώ ανά στρέμμα διχτυοκηπίου, αναμένεται εισόδημα της τάξεως των 2.500 ευρώ ανά στρέμμα για καλλιέργειες ντομάτας και πιπεριάς.
γράφουν: Κωνσταντίνος Κίττας, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Νικόλας Κατσούλας, αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, διευθυντής του Εργαστηρίου Γεωργικών Κατασκευών και Ελέγχου Περιβάλλοντος του Τμήματος Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος
