Τα τελευταία πέντε χρόνια η συζήτηση για το μέλλον των Κυκλάδων έχει βρεθεί με επιτακτικό τρόπο στο προσκήνιο. Η χωρίς προηγούμενο οικοδομική έκρηξη σε όλα τα νησιά, παράλληλα με την απότομη τουριστικοποίησή τους, έθεσε υπό απειλή την περίφημη κυκλαδίτικη ταυτότητα. Παράλληλα, έφερε τους κατοίκους και τους επισκέπτες αντιμέτωπους με φαινόμενα υποβάθμισης, προβλήματα αστικού τύπου και, σε κάποιες περιπτώσεις όπως στο Σαρακήνικο στη Μήλο, με πρωτοφανείς καταστροφές.
Η περίοδος αυτή έτυχε να συμπέσει με το μεγάλο πρόγραμμα εκπόνησης πολεοδομικών σχεδίων σε όλη τη χώρα. Η μία πίσω από την άλλη οι κοινωνίες των νησιών καλούνται να δουν και να αξιολογήσουν την πρόταση των μελετητών, σχετικά με την πολεοδομική οργάνωση της πατρίδας τους για τα επόμενα 15 χρόνια. Χθες παρουσιάστηκε η πρόταση των μελετητών για τη Σίφνο – προηγήθηκαν την προηγούμενη εβδομάδα η Μήλος και η Σέριφος, ενώ ακολουθούν η Κίμωλος και η Κύθνος. Αρκετές ακόμη μελέτες παρουσιάστηκαν τους προηγούμενους μήνες για τα περισσότερα κυκλαδονήσια – ξεχωρίζουν οι περιπτώσεις της Μυκόνου και της Σαντορίνης, λόγω των μεγάλων πολεοδομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν εδώ και χρόνια. Τι προτείνουν τα σχέδια; Κοινή συνισταμένη φαίνεται να είναι η απουσία αυστηρού περιορισμού της δόμησης και η συνέχιση, λίγο ή πολύ, της σημερινής κατάστασης. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις περιοχών στις οποίες προτείνεται να απαγορευθεί η εκτός σχεδίου δόμηση για να προστατευθούν. Στις περισσότερες εξακολουθούν να επιτρέπονται τα πάντα, με κάποιες παράλληλες υποσχέσεις από πλευράς υπουργείου Περιβάλλοντος για εντατικοποίηση των (ανύπαρκτων επί δεκαετίες) πολεοδομικών ελέγχων. Πρόκειται για αποφάσεις που μπορεί να ωφελούν βραχυπρόθεσμα τοπικά και υπερτοπικά οικονομικά συμφέροντα, το σίγουρο όμως είναι ότι μέσα από αυτές τις επιλογές οι Κυκλάδες θα αλλάξουν για πάντα. Καλύτερα ή χειρότερα, θα απαντήσει ο ιστορικός του μέλλοντος.
Περισσότερη, αλλά «ήπια» ανάπτυξη σε Σίφνο και Σέριφο
Ακόμα περισσότερη τουριστική ανάπτυξη και δόμηση, πάντα χαρακτηρισμένη ως «ήπια», περιλαμβάνουν οι προτάσεις των πολεοδομικών σχεδίων για τη Σέριφο και τη Σίφνο. Λόγω της ανωριμότητας των μελετών –καθώς ανατέθηκαν μόλις πριν από μερικούς μήνες– παρουσιάζονται προτάσεις για μεγάλες ζώνες τουριστικής ανάπτυξης, χωρίς να εξειδικεύεται τι συνεπάγεται αυτό, δημιουργώντας στις τοπικές κοινωνίες την εντύπωση ότι οι ρυθμίσεις έχουν συγκεκριμένους «παραλήπτες». Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της εγκαταλελειμμένης μεταλλευτικής ζώνης στη Σέριφο, η οποία σύμπασα η τοπική κοινωνία ζητάει να αναδειχθεί σύμφωνα με μελέτη του δήμου και του ΕΜΠ και όχι να μετατραπεί σε τουριστικό πόλο.
Η διάχυση
Οι προτάσεις για την πολεοδομική οργάνωση παρουσιάστηκαν την Παρασκευή (Σέριφος) και χθες (Σίφνος). Παρότι και στις δύο περιπτώσεις αναγνωρίζονται η σημαντική επέκταση της εκτός σχεδίου δόμησης (και στα δύο νησιά ξεπερνάει το ήμισυ της συνολικής δόμησης), η άναρχη επέκταση των τουριστικών χρήσεων και η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού, τελικά τα σενάρια που προκρίνουν τα πολεοδομικά σχέδια περιλαμβάνουν μεγάλες περιοχές «ήπιας» τουριστικής ανάπτυξης, δηλαδή τη συνέχιση του υφιστάμενου μοντέλου (διάχυση της δόμησης) αλλά με κάπως πιο οργανωμένο τρόπο.
Πιο συγκεκριμένα:
Στη Σέριφο, το σχέδιο αναγνωρίζει την ανάγκη ανασυγκρότησης του πρωτογενούς τομέα, τη διατήρηση και επαναφύτευση των αναβαθμίδων και την προστασία των λιβαδικών εκτάσεων. Για τον σκοπό αυτό ορίζει μια αρκετά μεγάλη ζώνη «ήπιας τουριστικής ανάπτυξης και ανάδειξης του αγροτικού και πολιτιστικού τοπίου», στην οποία η δόμηση θα συνεχιστεί, ορίζοντας ως επιτρεπόμενες χρήσεις εκεί την κατοικία, τον οικοτουρισμό και υποστηρικτικές στην τουριστική δραστηριότητα χρήσεις. Περαιτέρω, εντάσσει σε «ζώνη ήπιας τουριστικής ανάπτυξης» τη μεταλλευτική περιοχή, η οποία έχει πλήθος βιομηχανικών μνημείων. Η τοπική κοινωνία ζητάει να αξιοποιηθεί σύμφωνα με τη μελέτη που εκπόνησε το ΕΜΠ για λογαριασμό του δήμου (να μετατραπεί σε ιστορικό – μεταλλευτικό πάρκο) και όχι σύμφωνα με τη μελέτη που προωθεί ο ιδιοκτήτης της έκτασης (και ενέκρινε το ΥΠΠΟ), η οποία εντάσσεται σε ένα πλαίσιο τουριστικής αξιοποίησης. Η μελέτη επιτρέπει την ανάπτυξη πολιτιστικών εγκαταστάσεων «με περιορισμένο αριθμό κλινών που θα καθοριστεί στο στάδιο της τελικής πρότασης, ώστε να διασφαλίζεται η ήπια ένταξη στο τοπίο και ο σεβασμός στο πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον». Αναλόγως, στη «ζώνη αγροτουρισμού», όπου υπάρχουν πεδινές εκτάσεις και εγκαταλελειμμένες αναβαθμίδες, επιτρέπονται η χρήση κατοικίας και η ανάπτυξη μονάδων αγροτουρισμού, με μικρή δυναμικότητα κλινών.
Οσον αφορά τους οικισμούς της Σερίφου, η πρόταση προβλέπει την αξιολόγηση των ήδη οριοθετημένων οικισμών (Χώρα, Λιβάδι, Ράμος, Μεγάλο Χωριό και Μεγάλο Λιβάδι). Και να εξεταστεί κατά πόσον μπορούν να οριοθετηθούν οι υπόλοιποι οικισμοί (Συκαμιά, Κένταρχος, Γαλανή, Αγιος Ιωάννης, Γάνεμα, Κουταλάς, Παναγία). Πρέπει να σημειωθεί ότι στη διαβούλευση το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) και το World Monuments Fund με κοινή τοποθέτηση υποστηρίζουν ότι «η αναπτυξιακή πίεση μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά μόνο μέσω ελεγχόμενης δόμησης εντός των υφιστάμενων οικισμών, με πολύ μικρές, σαφώς οριοθετημένες και επαρκώς τεκμηριωμένες επεκτάσεις».
Το μόνο ανεπτυγμένο
Οσον αφορά τη Σίφνο, πρέπει κατ’ αρχήν να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το νέο χωροταξικό για τον τουρισμό (που είναι έτοιμο εδώ και δύο χρόνια, όπως και το Περιφερειακό Χωροταξικό του Νοτίου Αιγαίου, αλλά δεν κυρώνονται με διάφορες ως επί το πλείστον θλιβερές δικαιολογίες) είναι το μόνο νησί στις δυτικές Κυκλάδες που θεωρείται όχι αναπτυσσόμενο, αλλά ανεπτυγμένο τουριστικά. Ετσι και στη Σίφνο, ορίζεται ότι στις προτεραιότητες του νέου πλαισίου είναι η διατήρηση της αγροτικής γης και η δημιουργία περιοχών ήπιας τουριστικής ανάπτυξης που θα συνδέονται με το πολιτιστικό τοπίο και το φυσικό περιβάλλον του νησιού.
Στην πράξη, η δόμηση περιορίζεται δραστικά σε δύο περιοχές, η πρώτη στα υψώματα της βόρειας Σίφνου και η δεύτερη από το όριο της περιοχής Natura μέχρι τις νότιες ακτές. Κατά τα λοιπά, το μεγαλύτερο μέρος του νησιού περιλαμβάνεται σε μία από τις «ζώνες ελέγχου χρήσεων γης», στις οποίες η δόμηση θα συνεχιστεί, απλά με τον χαρακτηρισμό «ήπια». Ετσι στις τρεις περιοχές που ορίζονται ως «ζώνες διαφύλαξης υπαίθρου και προστασίας της αγροτικής γης», επιτρέπονται κατοικίες, γεωργικές εγκαταστάσεις και αγροτουριστικά καταλύματα. Στις δύο «ζώνες τουρισμού», που είναι οι περιοχές με έντονη τουριστική ανάπτυξη (από Φάρο έως Πλατύ Γυαλό και Βαθύ) επιτρέπονται μικρές τουριστικές μονάδες (ο αριθμός των κλινών θα καθοριστεί σε επόμενη φάση) «προκειμένου να αποφευχθεί η αλλοίωση της φυσιογνωμίας της περιοχής».
Παρότι και στις δύο περιπτώσεις αναγνωρίζεται η σημαντική επέκταση της εκτός σχεδίου δόμησης, προκρίνεται η συνέχιση του υφιστάμενου μοντέλου, με πιο οργανωμένο τρόπο.
Ορίζεται, επίσης, μια ζώνη διαφύλαξης οικιστικής γης σε ακτίνα 200-300 μέτρων από τους οικισμούς Αρτεμώνα, Απολλωνίας και Κάτω Πεταλίου, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες σε κατοικία και να υπάρχει χώρος για κοινωνικές υποδομές. Οσον αφορά την οριοθέτηση οικισμών, θα αξιολογηθούν οι ήδη οριοθετημένοι (Φάρος, Πλατύς Γιαλός, Βαθύ, Χερρόνησος, Αγία Μαρίνα, Καμάρες, Αρτεμώνας, Κάτω Πετάλι, Απολλωνία). Και θα εξεταστεί η δυνατότητα οριοθέτησης και άλλων, χωρίς να ορίζονται ποιοι. Προτείνεται, επίσης, η διερεύνηση της κατασκευής οδικών παρακάμψεων στον Αρτεμώνα και στην Απολλωνία.
Απροθυμία για τις ΕΠΜ
Κατά τα λοιπά, οι παρουσιάσεις των προτάσεων των πολεοδομικών σχεδίων στα δύο νησιά, όπως και στη Μήλο, ανέδειξαν και τα ζητήματα που δημιουργεί η απροθυμία του υπουργείου Περιβάλλοντος να κυρώσει τις Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες (ΕΠΜ). Πρόκειται για τις μελέτες με τις οποίες θα ορίζεται τι επιτρέπεται πού (δηλαδή χρήσεις γης και όροι δόμησης) στις περιοχές Natura 2000. Ετσι, τα πολεοδομικά σχέδια που παρουσιάστηκαν στα τρία νησιά αφορούσαν μόνο ένα μέρος της έκτασής τους (στη Μήλο, λόγου χάρη, η Natura καταλαμβάνει το μισό νησί). Και παρότι αυτό προβλέπεται από τη νομοθεσία, αν οι ΕΠΜ ήταν κυρωμένες (γιατί είναι έτοιμες εδώ και αρκετά χρόνια), τότε οι πολίτες θα είχαν συνολικότερη εικόνα του σχεδιασμού για τον τόπο τους.
Αναιμικοί, σε σχέση με την έκταση του προβλήματος, είναι οι περιορισμοί στην εκτός σχεδίου δόμηση που προτείνονται στα περισσότερα από τα νησιά των Κυκλάδων. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμα και στη Μύκονο, στη Σαντορίνη και στην Πάρο, νησιά με πολύ οξυμένα πολεοδομικά προβλήματα και οικιστική ανάπτυξη επιπέδου Αττικής, προβλέπεται αύξηση των αρτιοτήτων αλλά όχι απαγόρευση της περαιτέρω τσιμεντοποίησης της υπαίθρου. Σοβαρό ζήτημα είναι η προώθηση των πολεοδομικών σχεδίων χωρίς να έχουν κυρωθεί η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη για τις περιοχές Natura των Κυκλάδων, το Περιφερειακό Χωροταξικό του Νοτίου Αιγαίου και τα Ειδικά Χωροταξικά για τον Τουρισμό και τις ΑΠΕ, παρότι όλα τα προαναφερθέντα είναι έτοιμα εδώ και μια διετία.
Η πρώτη μελέτη παρουσιάστηκε πριν από ένα έτος στη Μύκονο. Το προτεινόμενο σενάριο προέβλεπε την αύξηση της ελάχιστης αρτιότητας για τις κατοικίες από τα 4 στα 8 στρέμματα και για τουριστικές εγκαταστάσεις από τα 10 στα 30 στρέμματα. Αντίστοιχα, πρότεινε ο συντελεστής δόμησης για τουριστικά καταλύματα να μειωθεί από 0,15 σε 0,12 (στην τουριστική ζώνη, αντιστοιχώντας σε 150 κλίνες), έως 0,10 (στις υπόλοιπες ζώνες, αντιστοιχώντας σε 50 κλίνες).
Ακολούθησε λίγες ημέρες αργότερα η παρουσίαση του πολεοδομικού σχεδίου της Σαντορίνης. Το σχέδιο αυτό είναι το μόνο που προέβλεπε κάποιες απαγορεύσεις στην ανέγερση νέων κτιρίων (στη ζώνη της Καλντέρας και ανάμεσα στους κεντρικούς οικισμούς του νησιού). Παράλληλα όμως επιτρέπει την ανέγερση κατοικίας με αρτιότητα στα 8 στρέμματα και ξενοδοχείων με αρτιότητα στα 40 στρέμματα (σ.δ. 0,15, 150 κλίνες) σε ένα σημαντικό μέρος του νησιού.
Στην Πάρο, η πρόταση για το πολεοδομικό σχέδιο περιελάμβανε και εδώ αύξηση των αρτιοτήτων, αλλά με αρκετές παρεκκλίσεις. Για παράδειγμα, στην ευρύτερη παράκτια ζώνη προτείνεται να επιτραπεί η κατοικία, τα τουριστικά καταλύματα 4 και 5 αστέρων με μέγιστη πυκνότητα 8-9 κλίνες/στρέμμα (σ.δ. 0,08, μέγιστο 100 κλίνες) με αύξηση της αρτιότητας στα 10 στρέμματα και παρεκκλίσεις στα 4 και 8 στρ. (15 στρέμματα για τουριστικά καταλύματα).
Στη Μήλο δεν ανακοινώθηκαν χρήσεις, αρτιότητες και όροι δόμησης, αλλά κοινοποιήθηκε μόνο ο χάρτης του σχεδίου. Προβλέπει μια μεγάλη ζώνη διαφύλαξης της υπαίθρου και της αγροτικής γης με επίκεντρο το χωριό Ζεφυρία, μια μεγάλη εξορυκτική ζώνη στα ανατολικά (το νησί έχει εδώ και δεκαετίες λατομεία μπετονίτη και περλίτη) και τρεις τουριστικές περιοχές (Αδάμαντας, Πλάκα, Πολλώνια).
Οι τοπικές κοινωνίες
Οσο για τις τοπικές κοινωνίες, οι απόψεις είναι διχασμένες. Σε κάποια νησιά, όπως στη Σαντορίνη και στην Πάρο, ζητούν αυστηρότερους περιορισμούς, σε κάποια όπως στη Μύκονο, ακόμα και οι ελάχιστοι περιορισμοί αντιμετωπίζονται ως αιτία πολέμου. Κοινός τόπος σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων είναι το αίτημα για απαγόρευση των στρατηγικών επενδύσεων. Μάλιστα η Περιφερειακή Ενωση Δήμων Νοτίου Αιγαίου υιοθέτησε προχθές πρόταση του δημάρχου Σαντορίνης Νίκου Ζώρζου, περί απαγόρευσης των στρατηγικών επενδύσεων στις Κυκλάδες.
